سعيد نفاع
آب 2008
فتح الإرشيفات الصهيونيّة بحكم قوانين التقادم وبالذات إرشيف الجيش وإرشيف “شيروت هيديعوت- شاي” التي تحولت لاحقا لتصير “الشاباك”، فتح معه شهيّة المؤرخين والدارسين للغوص فيها لمعرفة تاريخ فترة عصيبة من حياة بلادنا، أل-48 وما قبلها وما بعدها والتي ما زالت ألغازها كثيرة.
من سلسلة الكتب الدراسيّة هذه كتاب ” طبق النحاس – السياسة الإسرائيلية تجاه الطائفة الدرزيّة” لشمعون أفيفي صادر عن مؤسسة “يد بن تسفي” القدس 2007، كتاب حري بالقراءة لما فيه من معلومات قيّمة حول تجنيد العرب بشكل عام والعرب الدروز بشكل خاص، تدحض الرواية المنتشرة من ناحية، ومن الأخرى لعل في ذلك بوصلة لمقاومي كل أشكال الخدمة الأمنيّة التي بدأت ولشديد الأسف تنهش في جسم فلسطينيي ال-48 بشكل لم يسبق له مثيل، ليصير في بعض القرى العربيّة وبكل شرائحها الطائفيّة عشرات المتجندين طوعا وعلى رؤوس الأشهاد دون أن يرف لهم أو لذويهم جفن، عدا آلاف المتطوعين في الخدمة المدنيّة والشرطة الجماهيريّة .
في عزّ حرب ال-48 في 24\8\1948 عمّم قائد الجيش حينها “يعكوف دوري” أمرا لأقسام الجيش لأعلامهم عن قيام وحدة الأقليات في الجيش، وأن استعمال هذه الوحدة يجب أن يوزن من ناحية عسكريّة ومن ناحية سياسيّة، وبناء علية فقائدها يجب أن يعين بالتنسيق مع القسم السياسي في وزارة الخارجيّة ويكون على صلة وتنسيق مع وزارة الخارجيّة بكل ما يتعلق في الأوجه السياسية لأي مهمة تناط بالوحدة.
إذا الحركة الصهيونيّة أرادت دائما مجندين عربا ومن دواع سياسية لا أمنيّة وعملت على ذلك وفي عز حربها المصيرية، مما يدحض الرواية وكأن هذه الشريحة أو تلك وبالذات العرب الدروز طلبت هي التجنّد. وإذا أخذنا في الاعتبار ما كشفته هذه الدراسة عن تقرير من الشاباك على خلفيّة حرب الاستقلال (كتسميتها) أن الدروز يشكلون خطرا أمنيا على دولة إسرائيل، نفهم أن تجنيدهم لاحقا وفي وحدة الأقليات هو لدواع سياسيّة محضة لا تمت إلى الأمن بصلة، سياسة “فرّق تسد” الموروثة، وكل هذا الكلام قبل أن يفرض التجنيد إلزاميا في أبريل\نيسان سنة 1956.
ولعلّ أبلغ خلاصة جاء بها الكاتب في هذا المجال وفي سياق فصل الدروز عن بقيّة العرب سنة 1967، إذ بقيت معالجة أمورهم في الأقسام العربية أسوة ببقية العرب رغم التجنيد، قوله:
“التبريرات الحقيقيّة لقرار إخراج معالجة الدروز وقضاياهم من الدائرة العربية لم يُعلم بها لا الدروز ولا حتى قياداتهم ، والتي لخصها رئيس الحكومة بقوله: تفريق الدروز عن العرب هو شأن من شؤون الدولة”.
إن المواقف التي اتخذها حينها المرحوم الشيخ أمين طريف الرئيس الروحي والتي يكشف عنها هذا الكتاب\ الدراسة، تلقي الضوء على حقيقة مؤامرة تجنيد الدروز ، فتفيد الدراسة:
“إن ادعاءات الشيخ أمين طريف الأساسيّة هي أن كل شاب درزي يتجند فهو عرضة لثقافة قذرة، وخدمة الدروز بالجيش يوصم اسم الطائفة بالعار في الدول العربيّة، وإسرائيل ستزج الدروز في خط المواجهة في الحروب”.
2
وتضيف الدراسة ورغم ذلك بدأت عمليات التجنيد فخرج الشيخ سلملن طريف (أخو الشيخ أمين) في يوم التسجيل للتجنيد إلى قرى عسفيا والدالية والبقيعة وقرى أخرى داعيا ضد التجنيد، وهكذا فمؤيدو الشيخ أمين وحتى الشيخ جبر معدي والمختار نجيب منصور من عسفيا امتنعوا عن التجند”.
وقد جنّدت السلطة عملاءها لعقد مؤتمر صحفي لإدانة الشيخ أمين صرحوا فيه:
“أن الشيخ أمين هو صاحب ماض قومي ومعارض للاستيطان اليهودي، وغير مخلص لدولة إسرائيل وموقفه نابع من علاقته السلبية مع دولة إسرائيل. وإن الشيخ أمين يقوم بدعاية بين النساء الدرزيات ضد تجنيد الأبناء، ويهدد أن لا يصادق على عقود الزواج للجنود الدروز الخادمين في الجيش وأن يُبعد من صفوف الطائفة كل شاب يتجند”
وتتمم الدراسة:
“نفذ الشيخ أمين طريف تهديده في حال أحد المجندين من قريته جولس ولم يصادق له على الزواج رغم كل الضغوطات”
ويضيف الكاتب طبعا بالاعتماد على الوثائق المكشوفة:
“لحكومة إسرائيل كانت مصالح متناقضة في تجنيد الدروز، فمن ناحية أرادت توسيع الشق بين الدروز وبقية الأقليات ولذلك بادرت إلى التجنيد، ومن الأخرى كانت هذه السياسة مناقضة لموقفها بدعم القيادة الروحيّة للدروز يعني دعم الشيخ أمين طريف، ولكن بسبب اعتراضه على التجنيد اضطرت أن تنفذ التجنيد وتفضل هذا الموقف على الآخر”.
هذا فيما يخص العرب الدروز فماذا كان فيما يخص بقية العرب؟
تقول الدراسة:
“منذ أكتوبر 1948 انشغلت وزارة الأقليات في مسألة تجنيد العرب لجيش الدفاع الإسرائيلي. ففي رده على المسؤولين عنه في القدس أوصى موشي ييتح من موقعه كمدير فرع حيفا لمكتب الأقليات، بتجنيد الشباب العرب لتقوية ارتباطهم بالدولة ولرفع شأنهم بنظر أنفسهم وبنظر الجمهور اليهودي. واقترح أن يتم التجنيد حسب القاعد التالية: يُجند الرجال الذين في جيل التجنيد لأعمال خدماتيّة وإذا طلبوا ذلك فبعيدا عن خط المواجهة. المتطوعون العرب يقبلوا للخدمات المساعدة والمتطوعات العازبات يقبلن للخدمات والأعمال المساعدة”.
ويصرح بن غوريون للجنة الخارجية والأمن في 6\6\1949 :
“بشكل عام لن يكون أي تمييز (في التجنيد) أبناء ال-18 من العرب شبان وشابات يرسلوا للأعمال الزراعية”
وفي مناسبة أخرى يقول:
“واجب التجنيد يسري على كل المقيمين في الدولة”
وفي لجنة الخارجيّة والأمن يوم 25\7\1949 يقول:
“بالنسبة لخدمة العرب في الجيش القانون يسري على الكل، ولا توجد هنا قضية يهود وعرب، إذا كانت حاجة لوحدة أقليات نبحثها. القانون يشمل الكل”.
3
مقابل موقف الشيخ أمين طريف الصارم ضد التجنيد الذي رأينا أعلاه، نجد في الوثائق التي يستعرضها الكاتب الآتي:
“عندما بحث قانون الخدمة الأمنيّة في الكنيست الأولى سنة 1950 لم يطلب أعضاء الكنيست العرب (في الأحزاب الصهيونيّة) سريان مفعوله على العرب واقترحوا تأجيل ذلك بضعة سنوات بنظام خاص، فقط الشيوعيون طالبوا من على منصّة الكنيست أن يشمل القانون العرب. في خطابه في الكنيست رأى عضو الكنيست توفيق طوبي أن عدم تجنيد العرب هو سياسة تمييز عنصري، وهي سياسة تتعارض مع كل مجهود لامتلاك صداقة الجماهير العربيّة”
فأجابه بن غوريون:
“هنالك شك أن يكون موقفك معبر عن رأي الجمهور العربي”
ورغم ذلك ظلّ موقف الحزب الشيوعي مؤيدا للتجنيد لاحقا وحسب ملحق لرسالة قسم الحكم العسكري رقم م\5117 من تاريخ 4\أكتوبر\1954. أ.م، م.ح-ح ص\18\2402 .
موشي شاريت الذي خلف بن غوريون في رئاسة الوزارة وبنحاس لفون في وزارة الدفاع بدآ بتنفيذا قرارتجنيد العرب وفي 9\7\1954 أصدرت الحكومة أمرأ بتسجيل الشباب العرب مواليد 1934-1937 للتجنيد، وتحت التبرير ” لتحرير العرب من الإحساس بالتمييز وفي النيّة لمساواة كامل المواطنين في الحقوق والواجبات”
وتضيف الدراسة:
” على الرغم من كل الشكوك والتخوفات تمت عملية التسجيل بانتظام ومن أصل 4520 شابا يسري عليهم القرار تسجل أكثر من 4000. أسبوعية المرصاد الصادرة بالعربية والتابعة لحزب مبام اليساري الصهيوني ومجلة الأخاء الصادرة عن جمعيّة الأخوة المسيحيّة كتبتا: رغم ذلك لا نيّة عند السلطات بتجنيد العرب في الوقت الحاضر. امنون لين شرح لاحقا وبعد سنوات، أن أمر التجنيد هدف إلى فحص ردة فعل الجمهور العربي ومدى استعداده للتماهي مع منظومات الدولة”.
الأمر الغريب والمستهجن هو موقف القيادات العربية الدرزيّة من هذا الأمر مقابل موقف القيادات العربية الأخرى في شرائح شعبنا الأخرى، والأغرب هي نسبة الإقبال هذه مقابل نسبة المعترضين من الدروز كما سيبين لاحقا، رغم أن النتائج في التنفيذ كانت عكسيّة مما يثبت أن قضية التجنيد كانت سياسية بامتياز لدق الأسافين بين أبناء الشعب الواحد، ولكن الأهم أن قضية تجنيد العرب لم تنزل عن جدول أعمال المؤسسة الإسرائيلية وإذا امتنعت هي حينها عن التجنيد فاليوم هي فاعلة فيما يسمى بالخدمة المدنيّة والتي رأينا أين تمتد جذورها وما هي أهدافها وأغراضها.
تجنيد العرب الدروز والشركس إجباريا:
أوقفت المؤسسة الإسرائيلية كما رأينا تجنيد بقيّة العرب وبدأت حملة شعواء على القيادات العربيّة الدرزيّة المعارضة وعلى رأسها الشيخ أمين لفرض التجنيد إجباريا على الدروز والشركس مكتفية بالمتطوعين من بقيّة شرائح أبناء الشعب الفلسطيني. وقد نجحت في ذلك في أبريل 1956 بفرض التجنيد إجباريا على الشباب العرب الدروز والشباب الشركس رغم المعارضة الواسعة كما سيتبين لاحقا.
4
يقول صاحب الدراسة:
” الحكم العسكري في الشمال لخصّ في نهاية كانون ثاني 1956 الوضع في الطائفة في الموضوع مقررا: أن غالبية أبناء الطائفة يعارضون التجنيد وأولاء الذين وقعوا من أجل التجنيد خائفون من قول ذلك… مقابل رسائل الاحتجاج الكثيرة التي وصلت السلطات، رسائل تأييد قليلة وصلت”.
ورغم ذلك يضيف المؤلف:
“رغم المعارضة الشديدة لأكثرية الدروز للتجنيد الإجباري قرر قسم التجنيد في وزارة الدفاع تنفيذ القرار وأعطيت التعليمات لمكاتب التجنيد أن تبدأ بالعملية لكن النتائج كانت مفاجئة فمثالا، من أصل 39 مطلوب من يركا قبل استلام أمر التجنيد فقط 11 ”
ويضيف:
“اللجنة اللوائية اجتمعت في 7\3\1956 ووجدت حسب تقرير التجنيد الذي وضع أمامها لدراسته، أنه فقط 28% من المطلوبين الدروز للتجنيد امتثلوا للأوامر، فمن أصل 197 شاب استدعوا من القرى في مناطق الحكم العسكري امتثل 51 ، ومن أصل 117 شاب استدعوا في المناطق الغير خاضعة للحكم العسكري (دالية الكرمل وعسفيا ) امتثل 32 شاب.
الكاتب يروي عن الكثير من الإجراءات التعسفيّة التي اتخذت ضد “المتهربين”، وكل قرية تعرف اليوم أي عذاب لقيه الشباب الرافضون عند القبض عليهم. للكاتب نفسه روى أحد هؤلاء أن أحد الضباط واسمه “محمد الشركسي” ظلّ يضرب رأسه بالحائط حتى وصلت دماءه الأرض باعتباره حسب رأيه ” راسه كبير” وهو المحرض لل-35 شاب من بيت جن الذين اعتقلوا وأصروا على الرفض، وروى آخر أنهم أدخلوهم غرفة ورشوهم بمادة نومتهم أكثر من يوم، ولم تكسر معنوياتهم إلا بعد أن ساقوهم إلى المحكمة ليجدوا أن الشرطة ألقت القبض على آبائهم وهددتهم أمامهم إن لم يتجندوا سيجن كل واحد لمدة التجنيد الإجباري والتي كانت سنتين ونصف، ومثل هذا أو شبيهه كان مصير الآخرين من القرى الأخرى.
الخلاصة:
نحن الذين رفضنا ولكن من الأجيال التي لحقت وأقمنا تنظيمات الرفض لأن الرفض لم يتوقف يوما رغم عسف السلطات، قلنا دائما أن حقيقة تجنيد الدروز تختلف عن الرواية الساريّة، ولشديد الأسف أن الكثير من ذوي قربانا صدقوا الرواية الصهيونيّة. وها قد جاءت الوثائق لتظهر الحقائق لعل في ذلك بعض عزاء.
والخلاصة التي لا تقل أهميّة هي معرفة جذور المؤامرة ودواعيها علينا فلسطينيي البقاء جميعا ليس فقط من أجل المعرفة إنما لتكون ناقوس خطر أمام ما نتعرض له اليوم من محاولات لفرض الخدمة المدنيّة على شبابنا وضررها الأبعد من المباشر الذي سيكون ضرب الرافضين العرب الدروز للتجنيد الإجباري في طريق الحفاظ على الانتماء الوطني والقوميّ.
النائب المحامي
سعيد نفاع
آب 2008
أنظر ملحق بالعبري!
לראשונה זה ארבע שנים: עלייה בגיוס ערבים לצה”ל
מאת יואב שטרן
ההידרדרות החלה לאחר אינתיפאדת אל-אקצה, אבל מתחילת השנה התגייסו כ-250
2008\10
היקף הצעירים הערבים המתגייסים לצה”ל עלה משמעותית בתשעת החודשים הראשונים של 2008. בצה”ל מסרבים למסור מספרים מדויקים אך על פי ההערכות, מתחילת השנה התגייסו כ-250 ערבים, עלייה של כמה עשרות ביחס לשנה הקודמת. מנתונים רשמיים שנמסרו ל”הארץ” – לאחר ירידה תלולה בשיעור המתגייסים משנת 2005, הזינוק הנוכחי מקפיץ את ממוצע הגיוס בארבע השנים האחרונות ב-50%. הגידול מיוחס למצבם הכלכלי של הצעירים הבדווים ורצונם למצוא אפיק פרנסה טוב יותר מזה הקיים באזרחות, לצד המאמצים שמשקיע צה”ל במערכת החינוך ובטיפול במשוחררים.
הנתונים מתייחסים לא רק למגזר הבדווי, אלא גם למוסלמים ונוצרים מכל רחבי הארץ. מקורות צבאיים מסרו כי כ-15 צעירים מוסלמים ונוצרים התגייסו השנה. גם בגיוס נובמבר הקרוב, צופים שיעור גיוס משמעותי נוסף. עם עלייה כזו מעריכים בצה”ל כי בשנה הבאה יש סיכוי לשבור את שיא הגיוס מ-2003 שעמד על 350. אם לפני שנה הנחת העבודה של אכ”א היתה שיש לבלום את ההידרדרות בשיעורי הגיוס, היום בוחנים איך להגדיל עוד יותר את מספר המתגייסים.
ذروة التجنيد 350 عام 2003
ראש מינהל אוכלוסיות באכ”א, אל”מ ראמיז אחמד, האחראי על גיוס מיעוטים לצה”ל, אמר ל”הארץ” כי אי אפשר לייחס את הירידה בשנים האחרונות או את הזינוק הנוכחי בגיוס לאירועים מסוימים או אווירה פוליטית כלשהי. לדבריו, אמנם חלה ירידה אחרי אירועי אוקטובר 2000, אך אחריהם נרשמה עלייה בהיקף הגיוס. דווקא לקראת סוף אינתיפאדת אל-אקצה, ב-2004, נרשמה ירידה תלולה בגיוס, אשר נמשכה עד סוף 2007.
מינהל אוכלוסיות
מאמץ הגיוס של צה”ל מתחיל בבתי הספר
לפי החוק, אזרחים ערבים שאינם דרוזים פטורים משירות חובה. למרות זאת, רבים מהם גויסו במרוצת השנים לשירות קבע בצבא, בעיקר בתפקיד גששים. מאמצע שנות ה-80 התרחב הגיוס, והבדווים גויסו לשירות סדיר מקוצר של חצי שנה, שאחריו הצטרפו לשירות הקבע. משנת 1991 הם מתנדבים לשירות סדיר של שלוש שנים, לפני שירות הקבע.
בשנה האחרונה הוכנה במדור אוכלוסיות באכ”א תכנית לתמיכה בבדווים המתגייסים. במסגרת זו מבקרים בבתי ספר חיילים וקצינים בשירות סדיר. לפני מספר חודשים אף באו מפקד חיל האוויר האלוף עידו נחושתן ומפקד חיל הים האלוף אלי מרום לביקור בשכונה הבדווית ואדי סלאמה שליד כרמיאל, כדי להציג את החילות בפני המתגייסים הפוטנציאליים. בנוסף, הוקם גוף הכוונה ללימודים ותעסוקה לחיילים המשתחררים. לדברי אל”מ אחמד, “הסדנאות מיועדות לעזור להם לשפר את הרושם הראשוני שהם נותנים. הם צריכים לצאת מצה”ל עם כיוון בחיים”.
גדוד הסיור המדברי שמוצב ברצועת עזה הוא היחידה העיקרית שקולטת את המתגייסים הבדווים. רוב הלוחמים בגדוד הם בדווים, וחלק מהקצינים יהודים ודרוזים. בנוסף, מגויסים צעירים גם לתפקידי גששים בחטיבות השונות. עם זאת, בצה”ל הוחלט גם לאפשר למתגייסים בדווים להגיע ליחידות שונות בצבא, אשר בעבר היו סגורות בפניהם. בנוסף, פועל הצבא גם לשיפור האפשרויות של חיילים משוחררים לרכוש אדמה ולבנות בתים. רק באחרונה הודיעה הממשלה על החלטה להוזיל ב-25% את עלויות הפיתוח של מגרשים ביישובים דרוזיים וערביים.
זחאלקה: “מוקצים מחמת מיאוס”
גיוס הערבים לצה”ל מעורר התנגדות חריפה בקרב פעילי ציבור ערבים. עם זאת, במקרים רבים ההחלטה אם לשרת היא של המתגייס עצמו ושל אביו. “היו מקרים שבהם צעירים התגייסו למרות התנגדות אביהם. היה לי חייל שהיה מחליף את המדים בקניון בבאר שבע לפני שהוא יוצא אל הבית ולובש את המדים מחדש רק בדרכו לבסיס”, סיפר ל”הארץ” קצין גששים.
רס”ר פריח ואלידי עזאזמה, גשש ותיק בחטיבת “שגיא” על גבול מצרים, הולך לצבא כשביתו שבפזורת שבט עזאזמה באזור ערד עומד בפני צו הריסה. אין לו בבית מים וחשמל ובכל זאת הוא מסתפק במה שיש. “יש לי גנרטור וכל כמה ימים אני מביא מים בטנק, אלחמד ללה”. לדבריו, “האדמה כאן מקוללת אבל אנשים אוהבים אותה”.
המאבק על הקרקעות בין בני השבטים למדינה אינו מונע מהם להתגייס. הם סבורים, כי השירות בצה”ל משפר את מעמדם כשהם באים בטענות לרשויות.
רבים רואים בשירות קבע דרך לשיפור המעמד החברתי והכלכלי. סמ”ר כמאל אטרש שירת שלוש שנים, השתחרר, וכעת חזר לשירות קבע. “אחרי השחרור אתה מוצא שחברים שלך שלא התגייסו עבדו, קנו מכוניות חדשות והם חיים טוב. אתה צריך להתחיל לגרד לעצמך עתיד “, הוא אמר. אטרש העדיף לשוב לצבא על פני חיפוש כל עבודה אחרת.
לעומת הגששים, סגן משנה אמיר ג’וואמיס, בן 27 מבית זרזיר, התגייס מתוך מחוייבות למדינה. הוא התגייס רק בגיל 26, אחרי שאחיו השתחרר מהשירות והוא מסייע לפרנסת הבית. אביו נפצע במלחמת לבנון הראשונה ואח נוסף שלו נפצע בעזה ב-2002. הוא התגייס כלוחם, יצא לקצונה והיום הוא מפקד צוות. “אני מרגיש אזרח בישראל לכל עניין ודבר וחובתי להתגייס ולתרום למדינה. זו המדינה גם של הבדווים, ואין לנו אחרת”, אמר לפני מספר שבועות. כשנשאל אם הוא מרגיש בנוח להילחם עם בני עמו שבצד השני של הגבול אמר: “מחבל הוא מחבל. באיסלאם לא כתוב שצריך להרוג. הוא יכול להרוג יהודי כמו גם ערבי ותפקידי למנוע זאת”.
כל המפלגות והתנועות הערביות מתנגדות לגיוס ערבים לצה”ל. ח”כ ג’מאל זחאלקה, יו”ר סיעת בל”ד, כינה בשיחה עם “הארץ” לפני מספר שבועות את המתגייסים הערבים “מוקצים מחמת מיאוס” על ידי החברה הערבית. לדבריו, העלייה בהיקף הגיוס שעליה מדווח צה”ל שולית ביחס לגודלה של החברה הערבית וחסרת משמעות פוליטית.
“ההתנגדות לגיוס היא לא של ההנהגה הפוליטית אלא של הציבור הרחב. אנחנו בכלל לא נדרשים לערוך הסברה בנושא כי הציבור איתן בדעתו בנושא. הצבא הישראלי הוא כובש ותוקפן. אנחנו בני העם הפלשתיני שעבר את הנכבה ב-1948, והצבא הישראלי הוא המדכא, המנשל, העוקר את העם הפלשתיני”. לא יעלה על הדעת שצעירים ערבים יתגייסו אליו”, דברי זחאלקה.
המתגייסים
לוחם מאום אל-פחם, קצין מסחנין
העלייה בשיעורי הגיוס של צעירים ערבים לצה”ל אינה מוגבלת למגזר הבדווי, גם צעירים נוצרים מתנדבים כל שנה לשירות. עם זאת, מספר המתגייסים הערבים שאינם בדווים עומד על כ-15 מדי שנה.
סג”מ הישאם אבו ריא הוא בין הקצינים הערבים הראשונים בצה”ל שאינו בדווי. לפני גיוסו הוא השלים תואר שני בלשון עברית ולימד בבית ספר כמעט שנה. בגיל 22 החליט להתגייס לצה”ל, צעד שבהחלט אי אפשר להגדיר כפופולרי ומקובל בסחנין.
כקצין, הוא שובץ כאחראי על גיוס צעירים ערבים מן הנגב. לדבריו, הצבא הוא הגוף היחיד שבו אין אפליה, היהודים והערבים חיים במדינה אחת וצריכים לתרום לה, ולא משנה שהאויבים שלה הם בני עמו. “זו המדינה שלנו ומי שרוצה להרוג אותך תירה בו, ולא משנה הדת שלו”, הוא אמר.
נתוני הגיוס נכונים לא רק לסחנין אלא גם ליישובים ערביים אחרים. כך למשל משרת היום כלוחם בגדוד הסיור המדברי צעיר מאום אל-פחם, מעוז התנועה האיסלאמית, שמשפחתו עודדה אותו להתנדב לצבא. הוא היחיד מהעיר המשרת בצה”ל